Εγώ και το παιδί μου: Δημιουργώντας υγιή όρια στο σπίτι μου
Φανταστείτε ότι ξυπνάτε στο απόλυτο σκοτάδι. Είστε καθισμένος σε μια καρέκλα, αλλά δεν έχετε ιδέα πού βρίσκεστε. Μόλις ξεπεράσετε τον πρώτο σας έντονο φόβο, θα αναγκαστείτε να φύγετε από την καρέκλα και να εξερευνήσετε το άγνωστο σε σας περιβάλλον. Για τι πράγμα θα ψάχνατε; Θα ψάχνατε για όρια.
Δες ακόμα: Τι είναι το Test – Pap;
Συναντώ συχνά γονείς που με ρωτάνε αν είναι σωστό να λένε «όχι» στο παιδί τους, 2 ή 3 χρονών. «Όταν κάναμε το πρώτο μας παιδί, δεν θέλαμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη ‘όχι’. Τον αφήναμε να κάνει λίγο-πολύ ό,τι θέλει, έτσι ώστε να μην αναγκαζόμαστε να του λέμε ‘όχι’. Τώρα έχουμε ένα πεντάχρονο τελείως εκτός ελέγχου και μας κάνει να θέλουμε να πηδήξουμε από το παράθυρο. Τι πρέπει να κάνουμε;»
ψυχο ενθαρρύνουμε την ελευθερία και τη δημιουργικότητα με την παροχή μόνιμης άδειας κακής συμπεριφοράς στο παιδί μας. Το χτίσιμο ορθών αντιδράσεων προς την εξουσία είναι σημαντική δεξιότητα, αν θέλουμε να ενταχθεί το παιδί μας σε αυτόν τον κόσμο. Εντάσσομαι στον κόσμο δε σημαίνει αναγκαστικά ότι τον αποδέχομαι, σημαίνει όμως πως τον κατανοώ και πως μπορώ να λειτουργήσω αποτελεσματικά μέσα σε αυτόν, όταν και αν το επιλέξω.
Η σχέση ανάμεσα στο μικρό παιδί και στο γονιό του αποτελεί το υπόβαθρο κάθε μελλοντικής ηθικής συμπεριφοράς. Παρατηρώντας τον γονιό τους, τα παιδιά μαθαίνουν πώς να ασκούν εξουσία με θετικό τρόπο. Η θέση σθεναρών ορίων για το μικρό παιδί θα μας δώσει τη δυνατότητα να αρχίσουμε να χαλαρώνουμε τα όρια, όπως αυτό μεγαλώνει. Αν όμως προσπαθήσετε να «σφίξετε τα λουριά» σε έναν έφηβο, τον οποίο έχετε μεγαλώσει χωρίς όρια, να είστε σίγουροι ότι θα υπάρξει βαθιά σύγκρουση.
Ξυπνώντας στο απόλυτο σκοτάδι
Φανταστείτε ότι ξυπνάτε στο απόλυτο σκοτάδι. Είστε καθισμένος σε μια καρέκλα, αλλά δεν έχετε ιδέα πού βρίσκεστε. Μόλις ξεπεράσετε τον πρώτο σας έντονο φόβο, θα αναγκαστείτε να φύγετε από την καρέκλα και να εξερευνήσετε το άγνωστο σε σας περιβάλλον. Για τι πράγμα θα ψάχνατε; Θα ψάχνατε για όρια. Πού τελειώνει αυτός ο χώρος; Υπάρχουν επικίνδυνα σημεία; Σε τι μπορώ να στηριχθώ, που να είναι στέρεο; Αν προχωρήσω προς τα εκεί, θα πέσω άραγε;
Αυτό ακριβώς κάνουν και τα παιδιά μας στη «φοβερή» ηλικία των δύο και τριών χρονών. Ψάχνουν για κάτι στέρεο, πάνω στο οποίο να μπορούν να στηριχθούν – κάτι ασφαλές, που δεν θα πέσει, όσο δυνατά κι αν σπρώξουν. Αυτό το κάτι είσαστε εσείς. Σε αυτήν τη μαγική εποχή της πρώιμης παιδικής ηλικίας, δίνουμε στα παιδιά μας ένα ανεκτίμητο δώρο, θέτοντας σταθερά όρια με αγάπη.
«Σε αυτόν το χώρο μπορείς να εξερευνήσεις και να λειτουργήσεις με ασφάλεια. Θα σου φερθώ με σεβασμό και περιμένω ότι θα κάνεις κι εσύ το ίδιο».
Σε ένα κλασσικό αναπτυξιακό πείραμα, ο φράχτης πλαισίου προσχολικής αγωγής απομακρύνεται κατά την ώρα που τα παιδιά είναι απασχολημένα στην τάξη. Παιδιά ηλικίας 2 -5 ετών οδηγούνται στη συνέχεια σε διάλειμμα στην αυλή, όπου τώρα δεν υπάρχει φράχτης. Μπορεί να φανταζόμαστε ότι τώρα τα παιδιά τρέχουν ελεύθερα και ευτυχισμένα, εξερευνώντας χωρίς όρια τον κόσμο γύρω τους. Όμως, δεν είναι αυτό που συμβαίνει.
Σε πειράματα αυτού του είδους, με την απομάκρυνση του φράχτη, οι νεαροί μας εξερευνητές συγκεντρώνονται φοβισμένα γύρω από τους παιδαγωγούς και αποφεύγουν να απομακρυνθούν. Τα όρια (ο φράχτης) δεν τους περιόριζαν πραγματικά… αντίθετα, τους έδιναν τη δυνατότητα να εξερευνήσουν το περιβάλλον τους με ασφάλεια. Αφαιρέστε τα όρια και ο κόσμος γίνεται ξαφνικά σκοτεινός και επικίνδυνος.
Ο κόσμος μας είναι γεμάτος από «ναι» και «όχι». Κάθε οικογένεια πρέπει να αποφασίσει ποιες συμπεριφορές είναι αποδεκτές και ποιες δεν είναι και να επιμείνει στην τήρηση των σχετικών κανόνων.
Οι αποδεκτές και μη συμπεριφορές αλλάζουν όχι μόνο με την οικογένεια, αλλά και με το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού. Όταν τα παιδιά μου ήταν 3 ετών και ήθελαν να περάσουν μόνα τους το δρόμο, άπλωνα το χέρι μου και έλεγα «πρώτα χέρι, μετά βόλτα» σταθερά και αμετακίνητα. Στα 7 τους, παραπάταγα ελαφρά και έλεγα «κράτα καλά τη μαμά μην πέσει». Στα 10 της, η κόρη μου με πιάνει εκείνη από το χέρι για να περάσουμε και δεν ξέρω πια αν έχει μάθει ότι αυτό προστατεύει εκείνη ή εμένα… ίσως έχει μάθει ότι, ανεξάρτητα από την ηλικία μας, ο κόσμος είναι πιο ασφαλής όταν κρατάς κάποιου το χέρι και δεν απομακρύνεσαι χωρίς αιτία.
Θέτω όρια σταθερά και με αγάπη
Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας χρειάζονται τη ματαίωση που έρχεται με τη θέση ορίων για να νιώσουν ασφαλή και να αναπτυχθούν. Η ματαίωση αυτή έρχεται τόσο με έμμεσους όσο και με άμεσους τρόπους, από το καλάθι των σκουπιδιών με το κλειστό σκέπασμα μέχρι το ασφαλισμένο συρτάρι με τα γυάλινα πυρέξ, που δεν μπορεί να το ανοίξει. Η σωστή δόση ματαίωσης βοηθάει το παιδί να αποδεχτεί το όριο αλλά και να συνεχίσει τις προσπάθειες εξερεύνησης. Χωρίς ματαίωση, δεν υπάρχει ανάπτυξη.
Προσπαθώντας λοιπόν να θέσετε όρια σε μικρές ηλικίες, μπορείτε να δοκιμάσετε τα παρακάτω:
- Κατευθύνετε με το λόγο τα χέρια του παιδιού σας
Καθώς το παιδί σας κινείται μέσα στο χώρο, τα χέρια του προσπαθούν να αδράξουν ό,τι βλέπουν τα μάτια του. Δώστε του μια κατεύθυνση, χρησιμοποιώντας σταθερά τις ίδιες λέξεις, π.χ. «αγγίζω», «δεν αγγίζω», «αγγίζω μαλακά». Αν το βλέπετε να είναι ιδιαίτερα παρορμητικό, δοκιμάστε «αγγίζω με ένα δάχτυλο» για το πρόσωπό σας, για το σκύλο, για άλλα εύθραυστα έμψυχα και άψυχα αντικείμενα.
- Απομακρύνετε επικίνδυνα ή εύθραυστα αντικείμενα
Φαίνεται ευνόητο, και όμως πολλοί γονείς δεν το κάνουν, πιστεύοντας ότι πρέπει το παιδί να μάθει να μην αγγίζει το κρυστάλλινο βάζο της γιαγιάς. Μεγάλο μέρος της πρόκλησης, καθώς γίνεστε γονείς, είναι να επιλέξετε προσεκτικά τις μάχες που θέλετε να δώσετε με το παιδί σας. Μέσα στην πληθώρα των μαχών που είναι αναπόφευκτες, ίσως αυτή για το κρυστάλλινο βάζο να είναι λιγότερο σημαντική και να είναι σοφότερο να την αποφύγετε. Βάλετε το βάζο σε ένα ψηλό ντουλάπι και βγάλτε το πάλι μετά τα 8 του χρόνια.
- Αποσπάστε και επανεστιάσετε την προσοχή του
Το δίχρονο παιδί σας τρέχει προς τις σακούλες με τα ψώνια, που μόλις ακούμπησε στο πάτωμα ο/η σύντροφός σας. Ξέρετε τι θα επακολουθήσει γιατί μπορείτε να δείτε το μέλλον. Αν πεταχτείτε πάνω και τον βουτήξετε, είναι βέβαιο ότι θα αρχίσει να κλαίει και να χτυπιέται. Τι κάνετε;
Δώστε του ένα ερέθισμα που θα αποσπάσει την προσοχή του. Αυτό εξαρτάται από το κάθε παιδί, όμως πολύ συχνά, αν φωνάξετε το όνομά του, θα σταματήσει. Βεβαίως, η ανακοπή αυτή θα διαρκέσει μόνο λίγα δευτερόλεπτα, αρκετά όμως για να προχωρήσετε προς το μέρος του και να κατευθύνετε την προσοχή του σε κάποιο άλλο ερέθισμα/ δραστηριότητα.
- Δείτε τον κόσμο με τα μάτια του
Το τετράχρονο παιδί σας έχει ανέβει στο σκαμνί που ξεχάσατε να μετακινήσετε και έχει ανοίξει το νερό της βρύσης. Ο νιπτήρας της κουζίνας (όπως και οι τοίχοι και το πάτωμα κ.ο.κ.) είναι γεμάτος νερά, σαπούνι, και παιδικά παιχνίδια. Σας κοιτάει με πλατύ χαμόγελο από άκρη σε άκρη. Τι κάνετε;
Προσπαθήστε να δείτε τον κόσμο μέσα από τα δικά του μάτια: νερό, σαπούνι και παιχνίδια είναι ο τέλειος συνδυασμός για ένα απόγευμα γεμάτο διασκέδαση. Μην αναλωθείτε σε αρνητικές σκέψεις. Μην αφήσετε τον εαυτό σας να βουλιάξει στην αυτολύπηση («Πώς θα τα καθαρίσω όλα αυτά, γιατί εγώ, γιατί σήμερα, γιατί αυτό;»). Ξεχάστε ότι ξεβολευτήκατε. Δείτε τον κόσμο με τα μάτια του. Θυμηθείτε ότι η συμπεριφορά του παιδιού σας είναι αναπτυξιακά σωστή – εξερευνά, μαθαίνει, πειραματίζεται. Ας καθαρίσετε το μπάνιο λίγο αργότερα. Τουλάχιστον, αν σκεφτείτε με υγιείς τρόπους, δε θα χρειαστεί να καθαρίσετε παράλληλα και τον συρφετό των αρνητικών σας σκέψεων.
- Διαχειριστείτε την τάση του να αρπάζει
Το παιδί σας μόλις άρπαξε ένα βάζο με ελιές, αγγουράκι ή ό,τι άλλο. Για άλλη μια φορά, προβλέπετε το μέλλον και αρπάζετε με τη σειρά σας το βάζο, οδηγώντας τον σε ουρλιαχτά διαμαρτυρίας. Υπάρχουν καλύτεροι τρόποι:
- Για πολύ μικρά παιδιά, κάνετε βλεμματική επαφή και οδηγήστε το βλέμμα του σε κάτι άλλο, πριν του πάρετε (μαλακά) το βάζο.
- Για μεγαλύτερα παιδιά, 3 και 4 ετών, πείτε του ότι θα τον βοηθήσετε να το ανοίξει και δείξτε εκεί που θέλετε να το ακουμπήσει αφού πάρει την ελιά, αγγούρι ή ό,τι άλλο. Με αυτόν τον τρόπο, του μαθαίνετε τρόπους και διατηρείτε τον έλεγχο της κατάστασης.
- Δομήστε το περιβάλλον του
Από την ηλικία του ενός έτους και εξής, γινόμαστε υπεύθυνοι για τη σωστή δομή του περιβάλλοντος του παιδιού μας. Αυτό γίνεται συνεχώς και σύμφωνα με το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού μας. Στην ηλικία που αρχίζει να αρπάζει, βάζουμε το κύπελο του καφέ μας εκεί που δεν μπορεί να το φτάσει. Όταν αρχίζει να ανοίγει τις βρύσες, φροντίζουμε να μην μπορεί να τις φτάσει ή κρατάμε την πόρτα της τουαλέτας κλειστή. Όταν δυσκολεύεται να κοιμηθεί, φροντίζουμε να δομήσουμε σταθερές ρουτίνες ύπνου.
Η παροχή δομής για τις δραστηριότητες του παιδιού μας το βοηθάνε να πειραματιστεί και να εξερευνήσει μέσα σε ένα ασφαλές περιβάλλον. Βοηθάνε ώστε να αποσύρουμε όσο το δυνατό τα «όχι» και να τα μετατρέψουμε σε «ναι» και αυτό με τη σειρά του βοηθάει στην εδραίωση πνεύματος συνεργασίας και σεβασμού μέσα στο σπίτι μας.
- Πείτε «ναι» αντί για «όχι»
Σε κανέναν μας δεν αρέσει να ακούει «όχι» όταν επιθυμεί κάτι. Το «όχι» είναι αναπόφευκτο σε κάποιες καταστάσεις, όπως όταν το παιδί μας βάζει το χέρι του στην πρίζα ή ετοιμάζεται να ανέβει στην τσουλήθρα ανάποδα. Στις περισσότερες όμως περιπτώσεις, το «όχι» μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε «ναι».
«Μαμά/ μπαμπά, να φάω ένα σοκολατάκι;»
«Όχι, να φας το φαγητό σου»
«Βέβαια, μόλις τελειώσεις το φαγητό σου»
«Να κατέβω στην πυλωτή να παίξω με το Νίκο;»
«Όχι, έχεις διάβασμα»
«Εννοείται, αμέσως μόλις διαβάσεις»
«Θα μου δώσεις το χαρτζιλίκι μου σήμερα;» (σήμερα είναι Πέμπτη)
«Όχι βέβαια, παίρνεις χαρτζιλίκι το Σάββατο, πού ξόδεψες όλα τα λεφτά σου;»
«Θα σου δώσω το χαρτζιλίκι σου το Σάββατο, όπως πάντα»
Νομίζω ότι όλοι καταλαβαίνεται τι θέλουμε να πούμε. Χρησιμοποιείστε δημιουργικότητα για να πείτε «ναι» εκεί που κανονικά θα λέγατε «όχι». Τα πολύ συχνά «όχι» δημιουργούν κλίμα αντιπαράθεσης σε κάθε ηλικία.
Το ανεκτίμητο μάθημα
Ο Thomas Edison είπε κάποτε πως η ανησυχία εκφράζει έλλειψη ικανοποίησης, που με τη σειρά της αποτελεί προϋπόθεση κάθε προόδου. Το παιδί μας της προσχολικής ηλικίας φέρνει ένα δυναμικό μείγμα ανησυχίας και έλλειψης ικανοποίησης στο σπίτι μας. Θέλει συνέχεια να κινείται, θέλει να εξερευνήσει τι υπάρχει πίσω από κάθε πόρτα, θέλει να ξέρει τι υπάρχει μέσα σε όλα τα ντουλάπια, θέλει να ξέρει πώς μπορεί να ξεφύγει από το βλέμμα μας και μέχρι πού μπορεί να σπρώξει.
Περιέργως, την ίδια ανάγκη έχει και ο έφηβος. Κοιτάει τώρα πια μέσα σε διαφορετικού είδους ντουλάπια και τα θέματα πάνω στα οποία σπρώχνει έχουν αλλάξει, αλλά η ανάγκη για εξερεύνηση και αυτονομία είναι πάρα πολύ όμοια.
Και στις δυο περιπτώσεις, ο γονιός που θέτει όρια βρίσκεται σε πολύ προνομιακή θέση. Είτε αρνείστε να συζητήσετε με τον έφηβο που ουρλιάζει εκτός ελέγχου είτε ζητάτε από το τρίχρονο παιδί σας να πάει στο δωμάτιό του μέχρι να ηρεμήσει, τους διδάσκετε ένα πολύ σημαντικό μάθημα:
«Όταν φέρομαι σαν «κόπανος», οι άνθρωποι με αποφεύγουν».
Αυτό το μάθημα είτε θα το μάθουμε στο σπίτι μας από γονείς που μας λατρεύουν είτε θα το μάθουμε όταν γυρίσουμε σπίτι μια μέρα και ο/η σύζυγός μας έχει φύγει, για να καταθέσει αίτηση διαζυγίου, όμως ΟΛΟΙ μας θα το μάθουμε αυτό.
Δεν ερχόμαστε δυστυχώς στη ζωή με μια φυσική αίσθηση των ορίων των άλλων. Αρχικά, έχουμε την εντύπωση ότι είμαστε το κέντρο του κόσμου και πως η ζωή σταματάει περιμένοντας με αγωνία την επόμενη σκέψη, πράξη, και επιθυμία μας. Είναι καλύτερα να μάθουμε ότι τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι, όταν το μόνο τίμημα που θα πληρώσουμε είναι λίγα λεπτά μοναξιάς στην κούνια μας.
Καθώς αλληλοεπιδρούμε με τα παιδιά μας όταν είναι μικρά, θέτουμε τις βάσεις για μια σχέση, που θα διαρκέσει για όλη μας τη ζωή. Αν ο σεβασμός για αμοιβαία υγιή όρια αποτελέσει ακρογωνιαίο λίθο αυτής της σχέσης, και το υπόλοιπο του κτιρίου θα χτιστεί πολύ ομαλότερα. Αντίθετα από την αποταμίευση χρημάτων για το μέλλον του παιδιού μας ή το χτίσιμο ενός ακόμα σπιτιού στο χωριό «για να το βρει μπροστά του», με αυτά τα μαθήματα θα περάσει μια ζωή, χωρίς να μπορεί να τα ξοδέψει.