Κρίση: πώς επηρεάζει τα παιδιά!

Γράφει ο Δημήτρης Κούκης, παιδοψυχολόγος και συνεργάτης του doctoranytime.gr

Το γενικευμένο αίσθημα αβεβαιότητας και ανασφάλειας της εποχής μας επηρεάζει καίρια τις κοινωνικές συμπεριφορές των ενηλίκων, διαμορφώνοντας ένα αρνητικό περιβάλλον για την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών και των νέων.

Τα παιδιά αφουγκράζονται την προβληματική της εποχής μας και επηρεάζονται σημαντικά, καθώς δε ζουν σε μία μαγική γυάλα. Τα βασικά οικονομικά, κοινωνικά, αλλά και ψυχικά παράγωγα της κρίσης, φαντάζουν απειλητικά στα παιδικά μάτια. Σιωπηλά συναισθήματα οδύνης, οργής, αδιεξόδου, εγκατάλειψης, ακόμα και κατάθλιψης, συχνά αντικαθιστούν τη ζωντάνια, το κέφι, τη χαρά των νέων ανθρώπων.

Είναι ανέφικτο να απομονώσουμε τα παιδιά από την πραγματικότητα, ώστε να μη βλέπουν τις δυσκολίες. Ακόμη κι αν στη δική τους οικογένεια δεν υφίστανται σοβαρά προβλήματα, τα παιδιά και οι νέοι απορροφούν και εισπράττουν το ψυχολογικό κλίμα της κοινωνίας.

Τα παιδιά βιώνουν την οικονομική και κοινωνική κρίση σε μια ευαίσθητη ηλικία, όπου διαπραγματεύονται ζητήματα καταλυτικής σημασίας για το μέλλον, όπως την ψυχολογική τους ιδιοσυγκρασία, την κοινωνική τους ωρίμανση, τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους, την κοσμοθεωρία τους. Ο τρόπος που οι γονείς βιώνουμε την κρίση έχει αντίκτυπο στα παιδιά, καθώς οι γονείς αποτελούν τα κύρια πρότυπα μίμησης και ταύτισης.

Η σύγχρονη ελληνική κρίση αγγίζει υπαρξιακές πτυχές της ζωής. Μόνο υπό αυτό το πρίσμα οφείλουμε να συζητήσουμε τη ραγδαία έξαρση στην παιδική και νεανική ηλικία κρίσεων πανικού, αγχωδών διαταραχών, ψυχοσωματικών εκδηλώσεων (πονοκέφαλοι, δύσπνοια, ταχυκαρδία, ζαλάδα, λιποθυμίες, έλλειψη συγκέντρωσης, μείωση επίδοσης στο σχολείο), καταθλιπτικών ή αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών (κατάχρηση αλκοόλ και ναρκωτικών, αυτοκτονίες).

Πώς μιλάμε για την κρίση στα παιδιά;

«Καταστρεφόμαστε…»

Οφείλουμε να είμαστε εξαιρετικά προσεκτικοί και να μην εκστομίζουμε εκφράσεις, που προκαλούν φόβο ή πανικό στα παιδιά. Κουβέντες, όπως «θα πεινάσουμε», «θα πτωχεύσουμε», «θα μας πάρουν το σπίτι», «καταστρεφόμαστε»… που ένας ενήλικος χρησιμοποιεί σε στιγμές απαισιοδοξίας ή συναισθηματικής πίεσης, ερμηνεύονται καταστροφικά από τα παιδιά και καταγράφονται επώδυνα στη σκέψη τους.

«Αυτά τα θέματα δεν είναι για παιδιά…»

Ενημερώνουμε τα παιδιά με ειλικρίνεια και ευθύτητα, αναλόγως την ηλικία και το νοητικό τους δυναμικό, για την οικογενειακή κατάσταση και αποφεύγουμε την ανεξέλεγκτη παροχή πληροφοριών από τα ΜΜΕ. Παραδεχόμαστε ότι αισθανόμαστε οικονομική πίεση, ότι έχουμε αγωνία για το μέλλον, ότι είμαστε θυμωμένοι για τις εξελίξεις.

Απαντάμε με ρεαλιστικό τρόπο στα ερωτήματα των παιδιών, δίχως να καταφεύγουμε, ούτε σε καταστροφολογίες ή σε πανικό, αλλά και δίχως να ωραιοποιούμε ή αποκρύπτουμε βασικές αλήθειες. Τα παιδιά έχουν ανάγκη να αισθάνονται ότι οι γονείς τους έχουν τον έλεγχο της κατάστασης κι ότι μπορούν να στηριχθούν στις δυνάμεις και στην προστασία τους.

«Ο μπαμπάς φαίνεται δυστυχισμένος…»

Η επικοινωνία του ζεύγους αναφορικά με τα προβλήματα, σκόπιμο είναι να μην γίνεται σταθερά ενώπιον των παιδιών. Οι γονείς είμαστε η πηγή της συναισθηματικής ασφάλειας για τα παιδιά. Αν μας βλέπουν συνεχώς πιεσμένους, εριστικούς, πανικόβλητους… τα κάνουμε πιο ευάλωτα σε απροσδιόριστους κινδύνους και σε άγνωστους εχθρούς.

Επιπλέον ενδέχεται τα παιδιά να εκλαμβάνουν τους εαυτούς τους, ως υπεύθυνους για την κρίση ή ως υπεύθυνους, να αναζητήσουν τη λύση των οικογενειακών δυσκολιών. Νιώθουν ενοχές κι αναλαμβάνουν ευθύνες ενηλίκων. Δεν αποκρύπτουμε λοιπόν την αλήθεια και επιδεικνύουμε ψυχραιμία. «Έχουμε αγωνία με τη μαμά για την πληρωμή των λογαριασμών, αλλά το διαχειριζόμαστε και θα βρούμε κάποια λύση. Εσύ δε φταις και δε χρειάζεται να ανησυχείς».

«Τα παρατάω, δεν έχει νόημα να προσπαθήσω!»

Η σύγχρονη κρίση επιβάλλει πλήρη κινητοποίηση προς την κατεύθυνση της εξεύρεσης περισσότερων λύσεων και την αποφυγή απελπισίας μπροστά σε αδιέξοδα. Αν δώσουμε προς τα παιδιά μας το πρότυπο της εγκατάλειψης καταστρέφουμε τη ζωντάνια και τον ενθουσιασμό τους και τα προτρέπουμε όχι να ονειρεύονται, αλλά να αποσύρονται.

Ο νέος που αυθόρμητα μας λέει: «Γιατί να διαβάσω και να κουραστώ, αφού άνεργος θα καταλήξω!» δείχνει να μην έχει στοιχειώδη επιμονή και να εγκλωβίζεται σε αρνητικές προφητείες. Ομοίως η απάντηση στο ερώτημα: «Τι δουλειά θα κάνεις, όταν ενηλικιωθείς;» «Τίποτα!» κρύβει έναν νέο άνθρωπο που θα δυσκολευτεί να αντέξει τις δυσχέρειες και τις ματαιώσεις της καθημερινότητάς του.

Στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα προβάλλεται, ως στάση ζωής, η αποφυγή του κόπου και η επιδίωξη του εύκολου. Ενάντια σε όλα αυτά, προτείνεται να μεταφέρουμε στους νέους μία θετική νοηματοδότηση της ζωής και των δυσκολιών, που η κρίση αναδεικνύει, προκειμένου να εξασφαλίσουμε ψυχική ανθεκτικότητα και ευημερία για όλους.

«Μας αδικούν!»

Οι νέοι έχουν πλήρη συναίσθηση και αντιλαμβάνονται τη σύγχρονη κοινωνική αδικία και τη διαστρέβλωση του αυτονόητου. Τα σύγχρονα ΜΜΕ σκοπίμως τροφοδοτούν τη στοχοποίηση κοινωνικών ομάδων και εθνών. Αποκρύπτουν την ατιμωρησία και ωραιοποιούν την κοινωνική εξαθλίωση. Ο φυσιολογικός νεανικός θυμός μπορεί να μετατραπεί, μέσω της οικογένειας και του σχολείου, σε δημιουργική δύναμη και σε ισχυρό κίνητρο για αλλαγή κι όχι σε καταστροφική εκδικητική συμπεριφορά. Έχουμε χρέος, ως γονείς, να μεγαλώσουμε παιδιά που δε μισούν.

«Πνευματικές αξίες»

Τα παιδιά, που μεγαλώνουν μέσα σε πνευματικές αξίες, δείχνουν να διαθέτουν περισσότερη αντοχή στις δυσχέρειες και περισσότερη δυναμική στις προκλήσεις. Πνευματικές αξίες, όπως η αγάπη, η μη βία, η αλληλεγγύη στον συνάνθρωπο, η συγχώρεση, η συνεργασία για το κοινό καλό, η εσωτερική δύναμη, η αναζήτηση της ελευθερίας αποτελούν ισχυρούς αμυντικούς μηχανισμούς για κάθε οικογένεια και πηγή δύναμης. Το βίωμα της εσωτερικής πνευματικής διεργασίας μας μαρτυρά ότι δεν είμαστε τα προβλήματά μας, ούτε η κρίση μας, αλλά κάτι πολύ καλύτερο.

«η ευτυχία είναι το μόνο πράγμα που διπλασιάζεται, όταν το μοιράζεσαι»

Οι Κινέζοι χρησιμοποιούν για την έννοια της κρίσης ακριβώς το ίδιο ιδεόγραμμα που χρησιμοποιούν για την έννοια της ευκαιρίας. Τόσο από συμβολική, όσο και από πραγματική σκοπιά, αυτή η ταύτιση είναι απόλυτα αληθινή.

Αυτό που κανείς δεν μπορεί να μας αφαιρέσει και αφορά τη δική μας ελευθερία, είναι η στάση που θα κρατήσουμε και το πώς θα αντιμετωπίσουμε τις όποιες δυσκολίες. Με άλλα λόγια τις δυσκολίες μας δεν μπορούμε να τις επιλέξουμε, την επιλογή της στάσης όμως που θα κρατήσουμε, ως προς αυτές, μπορούμε να την επιλέγουμε μόνο εμείς.

Το πιο ισχυρό αντίδοτο στην κρίση είναι να διδάξουμε στα παιδιά το σεβασμό στην αξία του ανθρώπου. Ας τους μιλήσουμε για αλληλεγγύη, κοινωνική προσφορά και αλληλο-υποστήριξη, προκειμένου να μην καταρρακωθεί η εμπιστοσύνη τους στον ανθρώπινο παράγοντα. Αυτό θα τα κάνει να νιώσουν πιο ασφαλή και πιο δυνατά. Άλλωστε «η ευτυχία είναι το μόνο πράγμα που διπλασιάζεται, όταν το μοιράζεσαι» (Σβάιτσερ).