Γράφει η Βαϊζίδου Χριστίνα, Ψυχίατρος και συνεργάτιδα του doctoranytime.gr
“Έχω μπροστά μου συνεχώς έναν καθρέφτη, που μ’ εμποδίζει ότι είναι πίσω του να δω. Δεν έχω δει ποτέ μου πιο μεγάλο ψεύτη και το χειρότερο, είναι όμοιος εγώ” (Φ. Δεληβοριάς)
Σε ένα μυστικό δωμάτιο στο υποσυνείδητό μας κατοικεί ένας μικρός, νευρικός λογιστής, που διαρκώς υπολογίζει την αξία της εταιρείας του, του εαυτού μας (Heiko Ernst, 2013). Σχεδόν όλοι οι τομείς της ζωής μας σχετίζονται άμεσα με την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας και τις συνεπαγόμενες έννοιες τις αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης.
Η αυτοπεποίθηση είναι μια “στάση” που επιτρέπει στο άτομο να έχει μια θετική, αλλά και ρεαλιστική αντίληψη για τον εαυτό του και για τις ικανότητές του. Αντανακλά την εμπιστοσύνη που έχει το άτομο σε αυτές και την αίσθηση ότι ασκεί τον έλεγχο στη ζωή του. Πρόκειται για την αποδοχή του εαυτού μας και την πίστη σε αυτόν. Προκύπτει από τη σύγκριση που ασκεί το άτομο ανάμεσα στις ικανότητές του και στις προσδοκίες και απαιτήσεις με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπο. Θέτοντας ερωτήσεις στον εαυτό μας, όπως αν πιστεύουμε ότι έχουμε ορισμένα αξιόλογα προσόντα, αν αξίζουμε ως άτομα, αν αισθανόμαστε περήφανοι για κάποια πράγματα, αν είμαστε ικανοποιημένοι με τον εαυτό μας, μπορούμε να διαπιστώσουμε το βαθμό της αυτοεκτίμησής μας (Rosenberg, 1965).
Το αίσθημα αυτοεκτίμησης ενός ανθρώπου προκύπτει και σταθεροποιείται μέσα από εμπειρίες αναγνώρισης, επιβεβαίωσης, αγάπης ή θαυμασμού. Το άτομο εσωτερικεύει τις εμπειρίες αυτές και δημιουργεί ένα προσωπικό αντικείμενο, σαν παρακαταθήκη βιωμάτων που θα ενεργοποιήσουν την ικανότητα πίστης στον εαυτό μας (Heinz Kohut, 1971). Η ύπαρξη ή η απουσία αυτοπεποίθησης μπορεί να επηρεάσει τόσο τη διάθεση όσο και τη συμπεριφορά του ατόμου (Zimbardo, 1995).
Η ύπαρξη αυτοπεποίθησης εκφράζεται με υγιή συναισθήματα όπως υπευθυνότητα, τόλμη, πρωτοβουλία, αξιοπρέπεια, αυτοέλεγχο και εσωτερική ισορροπία, ανθεκτικότητα στην κριτική, σεβασμό στους άλλους, επιδίωξη στόχων, δυνατότητα επίλυσης προβλημάτων, ικανότητα του ατόμου να λέει όχι, και κυρίως αγάπη και φροντίδα του εαυτού.
Στον αντίποδα, τα άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση χαρακτηρίζονται συνήθως από αισθήματα κατωτερότητας και ανασφάλειας, μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες, υπερβολική ευθιξία και χαμηλές αντοχές στις σχέσεις, αδυναμία αντίστασης, διάχυτο άγχος, έλλειψη εμπιστοσύνης στις προσωπικές τους απόψεις, έντονη ενασχόληση με αυτό που οι άλλοι σκέπτονται για αυτούς και συνεχής αναζήτηση της επιβεβαίωσης της αξίας τους. Τα άτομα με χαμηλή αυτοπεποίθηση είναι συχνά υπερευαίσθητα, ντροπαλά, δυσκολεύονται να πάρουν αποφάσεις και έχουν την τάση να κλείνονται στον εαυτό τους ή αντίθετα να καλύπτουν την ανασφάλειά τους μέσω της υπερβολικής αυτοπροβολής.
Συχνά η έλλειψη αυτοπεποίθησης είναι το αποτέλεσμα υπερβολικής εστίασης σε μη ρεαλιστικές προσδοκίες. Αυτό προκαλεί δυσλειτουργικές πεποιθήσεις που καθιστούν το άτομο ευάλωτο, καταλήγοντας σε έναν τρόπο σκέψης ο οποίος μειώνει την εμπιστοσύνη που έχει στον εαυτό του. Τα άτομα αυτά τείνουν να εστιάζουν στην αρνητική πλευρά των πραγμάτων αλλά και της αυτοεικόνας τους, έχουν υπερβολικά υψηλές προσδοκίες, δεν αποδέχονται τα όρια των ικανοτήτων τους και τελικά, πέφτουν στην παγίδα της σύγκρισης και στο φαύλο κύκλο της επιβεβαίωσης της “ανικανότητάς τους”.
Σε τι μπορεί να οφείλεται η χαμηλή αυτοεκτίμηση;
Πολλοί άνθρωποι αναγκάστηκαν π.χ. όταν ήταν παιδιά, να μάθουν να κρύβουν τις ανάγκες τους προκειμένου να ικανοποιήσουν τις προσδοκίες των γονέων τους και να κερδίσουν της «αγάπη» τους. Ως ενήλικες μπορεί να κυνηγούν την επιτυχία, έχουν όμως ταυτόχρονα μια υποβόσκουσα αίσθηση ότι δεν αξίζουν τίποτα. Χωρίς να τους έχει επιτραπεί να εκφράσουν τα πραγματικά τους συναισθήματα και έχοντας χάσει την επαφή με τον αληθινό τους εαυτό, δραματοποιούν τα καταπιεσμένα συναισθήματά τους με επεισόδια κατάθλιψης ή καταναγκαστικής συμπεριφοράς, ή ακόμα αντίθετα, και με ιδέες μεγαλείου (Miller Alice, 1979).
Η αυτοπεποίθηση είναι ο μανδύας που φοράμε όταν κοιτιόμαστε στον καθρέφτη, είναι η δύναμη που πηγάζει από τον τρόπο που εμείς οι ίδιοι βλέπουμε τον εαυτό μας. Η εικόνα αυτή όμως διαμορφώνεται σταδιακά από ποικίλους παράγοντες κατά την εξέλιξη της προσωπικότητας ενός ατόμου.
- Πολλές φορές, οι εμπειρίες από την παιδική ή την εφηβική μας ηλικία, όπως ο εκφοβισμός στο σχολείο ή οι δύσκολες οικογενειακές σχέσεις πιθανό να έχουν επηρεάσει έως και διαστρεβλώσει την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας.
- Μακροχρόνια αίσθηση «διαφορετικού», σαν να είναι κάποιος «ο περίεργος». Οι διακρίσεις και ο στιγματισμός μπορούν να επηρεάσουν έντονα τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας.
- Η παντός είδους κακοποίηση (σωματική, λεκτική, ψυχολογική) επιδρά συχνά αρνητικά στην αυτοεκτίμηση του ατόμου, το οποίο συχνά υιοθετεί τη λογική του ότι “αξίζει” αυτή τη στάση.
- Η έντονη κριτική που μπορεί να υποστεί ένα παιδί, κυρίως από τους γονείς, εάν φτάσει στο βαθμό να περιορίζει έντονα την προσωπική ανάπτυξη, δεν αφήνει τα περιθώρια στο παιδί να πιστέψει στις προσωπικές του ικανότητες. Γενικότερα, το άγχος και η υπερβολική πίεση μπορούν να επιδράσουν αρνητικά στην αυτοεκτίμηση του ατόμου ακόμη και στην ενήλικη ζωή.
- Το ίδιο καταλυτική μπορεί να είναι και η απαίτηση από εμάς τους ίδιους ή τους γονείς να είμαστε «τέλειοι».
- Η έλλειψη επιβράβευσης για τις επιτυχίες μας μπορεί να μας τραυματίσει βαθιά.
- Δύσκολες εμπειρίες ως ενήλικας, όπως το τέλος μιας σχέσης, η μακροχρόνια ασθένεια ή η ανεργία, μπορεί να μειώσουν την αυτοπεποίθηση.
Ποια προσωπικά ψυχικά προβλήματα σχετίζονται συχνά με έλλειψη αυτοεκτίμησης;
- Μοναξιά/Έλλειψη συντρόφων/ Επιλογή «κακών» συντρόφων/Παραμονή σε ατυχείς σχέσεις.
- Προβλήματα στον τομέα της εργασίας/καριέρας.
- Τάση προσωπικής υποτίμησης με καταθλιπτικά στοιχεία.
- Διαταραχές πρόσληψης τροφής, συνήθως βουλιμικές τάσεις.
- Προβλήματα εξαρτήσεων.
Τι μπορούμε να κάνουμε για να αυξήσουμε την αυτοπεποίθησή μας;
- να γιορτάζουμε την επιτυχία μας.
- να μπορούμε να μιλήσουμε για τον εαυτό μας με θετικό τρόπο και να το δεχτούμε με ευκολία όταν το κάνουν οι άλλοι.
- να μπορούμε να συγχωρούμε τον εαυτό μας για τα λάθη του.
- να συμφιλιωθούμε με τον εσωτερικό μας κριτή, και κυρίως,
- να τον φροντίζουμε σωματικά και συναισθηματικά, αναγνωρίζοντας τις ανάγκες και τις επιθυμίες του.
Η αυτοπεποίθηση δεν καλλιεργείται μόνο με τα υποστηρικτικά λόγια των άλλων αλλά κυρίως με τη ρεαλιστική αυτοαξιολόγηση και επανεκτίμηση. Η αίσθηση της αυτοεκτίμησης δεν πρέπει να βασίζεται μόνο σε επιτεύγματα και εξωτερική αναγνώριση, γιατί τότε δεν πρόκειται για κάποια εσωτερικευμένη αξία και τα θεμέλιά της είναι σαθρά (Merkle Rolf, 2015).
Για να καταφέρει το άτομο να «κατακτήσει» την ικανότητα να εκτιμήσει τα προτερήματα και τις ικανότητές του, σημαντικό ρόλο παίζει ο τρόπος σκέψης του. Κι αυτό ακριβώς είναι το κομμάτι στο οποίο ένας ειδικός μπορεί να επέμβει αρκετά αποτελεσματικά βοηθώντας το άτομο να αποδεχτεί τον εαυτό του και να μπορέσει να δημιουργήσει υγιείς σχέσεις.