Εξαρτήσεις: πως λειτουργεί ο εγκέφαλος στη σχέση εξάρτησης – ανταμοιβής

Η πρόοδος της τεχνολογίας έχει συμβάλλει καίρια στην τροποποίηση της γνώσης μας και της γενικότερης θεώρησης του μείζονος θέματος των εξαρτήσεων στο πλαίσιο των Νευροεπιστημών.

Δες ακόμα: Ηρεμιστικά χάπια: ένας ιατρογενής μπελάς

Νευροαπεικονιστικές μέθοδοι όπως η fMRI (λειτουργική μαγνητική τομογραφία), diffusion MRI (μαγνητική τομογραφία διάχυσης), PET scan (τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων) κ.α. αλλά και νευροβιολογικές/γενετικές έρευνες παρέχουν όλο και περισσότερα στοιχεία για τη νευροβιολογία των εξαρτήσεων.

Η εξάρτηση συμβαίνει λόγω αλλαγών στη λειτουργία νευρωνικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου που σχετίζονται με το αίσθημα ανταμοιβής.

Τα κυκλώματα αυτά εδράζονται στο μεταιχμιακό σύστημα (βλέπε εδώ) και τα βασικά γάγγλια, ενώ ρυθμιστικό ρόλο διαδραματίζει και ο προμετωπιαίος φλοιός.

Υπάρχουν κάποια πράγματα που προσφέρουν ευχαρίστηση, ικανοποίηση, ευφορία, αγαλλίαση, ηδονή στη ζωή μας (αν ο νους σας κάνει αμέσως συνειρμούς τύπου «τα έχουμε ξεχάσει πια αυτά τα πράγματα σήμερα», ευτυχώς δεν είναι αυτό το θέμα του άρθρου…).

Κάποια σχετικά παραδείγματα είναι το σεξ, το φαγητό, η μουσική, οι τέχνες, μια ωραία ταινία, το χιούμορ, η παρέα, μια σχέση, ένα χόμπυ, το κυνήγι και η απόκτηση χρήματος, οι επιτυχίες όπως ένα πτυχίο, μια προαγωγή κ.α.

Παρόμοια συναισθήματα προσφέρουν και οι νόμιμες και παράνομες εξαρτησιογόνες ψυχοδραστικές ουσίες που κυκλοφορούν ευρύτατα ανάμεσά μας.

Πρέπει να σημειωθεί ότι την μεγαλύτερη τάση για εξάρτηση έχουν 2 νόμιμες ουσίες, ο καπνός και το αλκοόλ, ενώ από τις παράνομες η ηρωίνη.

Νόμιμες ουσίες:

• Νικοτίνη
• Αλκοόλ
• Βενζοδιαζεπίνες
• Καφείνη
• Παράνομες
• Κάνναβη
• Κοκαϊνη
• Αμφεταμίνη
• Οπιοειδή
• Παραισθησιογόνα π.χ. LSD, ECSTASY
• PCP

Χαρακτηριστικά Εξάρτησης

Δυσπροσαρμοστικό πρότυπο χρήσης ουσιών, που οδηγεί σε κλινικά σημαντική έκπτωση ή ενόχληση, όπως εκδηλώνεται με τουλάχιστον 3 από τα παρακάτω σε διάστημα 12 μηνών:

1. Ανοχή :
•   περιορισμένο αποτέλεσμα με τη συνέχιση της χρήσης ίδιας ποσότητας ουσίας
•   ανάγκη για αυξημένες ποσότητες ουσίας για την επίτευξη επιθυμητού αποτελέσματος
2. Στέρηση :
•   χαρακτηριστικό στερητικό σύνδρομο για την ουσία
•   λήψη ίδιας ή παρόμοιας ουσίας για την αποφυγή στερητικού συνδρόμου
3. Διάθεση υπερβολικού χρόνου για την απόκτηση της ουσίας, τη χρήση, ή την ανάνηψη από αυτήν
4.Παραίτηση από κοινωνικές και επαγγελματικές υποχρεώσεις λόγω χρήσης ουσίας
5.Συνέχιση χρήσης, παρά την επίγνωση των αρνητικών σωματικών ή ψυχολογικών συνεπειών
6.Αδυναμία διακοπής ή ελέγχου λήψης της ουσίας, παρά την επίμονη επιθυμία,
7.Διάρκεια λήψης και ποσότητες μεγαλύτερες από την αρχική πρόθεση του ατόμου.

Βάσει μιας πρόσφατης μελέτης (βλέπε εδώ), ακόμη και μια μικρή σχετικά περίοδος χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών θα μπορούσε σε κάποιες περιπτώσεις να μειώσει την απαντητικότητα σε γενικούς ενισχυτικούς παράγοντες ανταμοιβής όπως αναφέρθηκαν παραπάνω.

Αν και δεν είναι ο κανόνας,η κλινική εμπειρία συχνά επιβεβαιώνει το συμπέρασμα αυτό.

Για παράδειγμα η εμφάνιση κατάθλιψης με βασικό στοιχείο την αδυναμία άντλησης ευχαρίστησης,η μείωση της σεξουαλικής επιθυμίας και η υπερφαγία συνοδεύουν σε πολλές περιπτώσεις το σύνδρομο στέρησης και την περίοδο απεξάρτησης από κοκαϊνη.

Σε κάθε περίπτωση είτε μέσω των θετικών προαναφερόμενων εμπειριών είτε μέσω των ουσιών ο άνθρωπος βιώνει αυτό που ονομάζεται αίσθημα ανταμοιβής.

Σύμφωνα με τα εώς τώρα επιστημονικά δεδομένα το αίσθημα αυτό προκαλείται από την απελευθέρωση ντοπαμίνης στον επικλινή πυρήνα (βλέπε εικόνα),μια μικρή έσω εγκεφαλική δομή, τμήμα των βασικών γαγγλίων (basal ganglia) του εγκεφάλου.

Η ντοπαμίνη είναι ένας από τους κυριότερους νευροδιαβιβαστές στον ανθρώπινο εγκέφαλο και παράγεται στους λεγόμενους ντοπαμινεργικούς νευρώνες που ξεκινούν κυρίως από την κοιλιακή καλύπτρα του μέσου εγκεφάλου (ventral tegmental area), τον υποθάλαμο (βλέπε εδώ) και την μέλαινα ουσία (substantia nigra) των βασικών γαγγλίων.

Οι ντοπαμινεργικοί νευρώνες έχουν ευρύτατες συνάψεις σε όλο τον εγκέφαλο και εμπλέκονται σε πάμπολλες μείζονες λειτουργίες όπως η συμπεριφορά, η γνωστική λειτουργία, η εθελοντική κίνηση, τα κίνητρα, η αναστολή της παραγωγής προλακτίνης (συμμετέχει σε γαλουχία και τη σεξουαλική ικανοποίηση), ο ύπνος, τα όνειρα, η διάθεση, η προσοχή, η μνήμη εργασίας, η μάθηση και βέβαια η ανταμοιβή που μας ενδιαφέρει εδώ.

Το βασικό στοιχείο που θα πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι μια ναρκωτική ουσία θα προκαλέσει έναν «αστραπιαίο κατακλυσμό ντοπαμίνης» στον επικλινή πυρήνα. Όσο περισσότερη ντοπαμίνη απελευθερώνεται, τόσο μεγαλύτερο είναι το αίσθημα ευφορίας που θα βιωθεί και τόσο μεγαλύτερη θα είναι η επιθυμία για επανάληψη του βιώματος αυτού.

Για να εγκατασταθεί εξάρτηση δεν αρκεί μόνο το αίσθημα ανταμοιβής. Η αμυγδαλή (amygdala), μια μικρή δομή του μεταιχμιακού συστήματος (limbic system) του εγκεφάλου (βλέπε εδώ), είναι υπεύθυνη για τη μάθηση και την ανάμνηση του ευφορικού συναισθήματος, των συνθηκών κατά τις οποίες αυτό συνέβηκε και της εγκατάστασης της παρορμητικής , αυτόματης, ψυχαναγκαστικής σε κάποιες περιπτώσεις συμπεριφοράς αναζήτησης όλο και μεγαλύτερης ποσότητας της ουσίας.

Οι παραπάνω λειτουργίες φέρνονται εις πέρας μέσω ντοπαμινεργικών και γλουαμινεργικών (δηλαδή νευρώνων που χρησιμοποιούν ως νευροδιαβιβαστή το γλουταμινικό) συνδέσεων της αμυγδαλής με την κοιλιακή καλύπτρα και τον επικλινή πυρήνα (βλέπε εικόνα) .

Η διασύνδεση του πλαγιοραχιαίου (dorsolateral prefrontal cortex) και του κογχομετωπιαίου (orbitofrontal prefrontal cortex) προμετωπιαίου εγκεφαλικου φλοιού με τον επικλινή πυρήνα θα καθορίσει το αν θα καταστεί εφικτός ο έλεγχος της εξάρτησης. Η διασύνδεση αυτή φέρνεται εις πέρας με γλουταμινεργικούς νευρώνες.

Στους εξαρτημένους συνήθως η πλαγιοραχιαία περιοχή του προμετωπιαίου φλοιού  αναστέλλεται με αποτέλεσμα να επικρατεί η οδός του κογχομετωπιαίου φλοιού και της αμυγδαλής που προαναφέρθηκε και άρα το άτομο να μην μπορεί να αντισταθεί στην έντονη επιθυμία λήψης κι άλλης ουσίας (craving).